فرهنگ مدارا (مقالاتی در باب ادبیات و فرهنگ)

به گمان من، هنوز نه. هنوز هم باید دلایل دیگری را جست‌وجو کنیم. هنوز باید در هزارتوی کلام حافظ کندوکاو کنیم. شاید گوشه‌های دیگری از این راز بر ما فاش شود. اما این کندوکاو از چه راه‌هایی و چگونه باید انجام شود؟
سنجش شعر حافظ بر اساس معیارهای بلاغت و معانی و بیان قدیم یا حتی بر اساس معیارهای قرن بیستمی نقد ادبی (نقد نو، فرمالیسم، ساختارگرایی و…) اگرچه لازم است، اما کافی نیست. شعر حافظ را باید در گستره‌ای وسیع‌تر مورد بررسی قرار داد و نسبت آن را با تاریخ ایران، فرهنگ ایرانی، فلسفه و کلام ایرانی / اسلامی، و فراتر از آن با میانگین فرهنگ بشری در قرون وسطی سنجید. از این رو برای درک حافظ، تسلط بر دانش ادبی کفایت نمی‌کند و ورود صاحب نظرانی از حوزه‌های مختلف علوم انسانی به قلمرو حافظ پژوهی ضروری است.
آنچه از من و امثال من بر می‌آید نهایتا این است که پرسش‌هایمان را پیش روی آن صاحب نظران بگذاریم و بحث و فحص درباره‌ی حافظ را به بحث و فحصی کلی‌تر در باب تاریخ و فرهنگ خودمان گره بزنیم. بنابراین سخن من در اینجا، در محضر شما و در کنگره‌ی یادروز حافظ در واقع چیزی فراتر از طرح چند پرسش نخواهد بود. یکی از پرسش‌هایی که به ویژه در سال‌های اخیر برای من مطرح بوده این است که آیا راز محبوبیت شگفت‌انگیز حافظ در بین ما ایرانی‌ها این نیست که حافظ عصاره‌ی فرهنگ چندهزارساله‌ی ما را، از بد و خوب، با زیرکی چنان در هم آمیخته که ما با نگریستن در آن گویی خودمان را می‌بینیم؟ آیا حافظ حاصل جمع حافظه‌ی جمعی تاریخی و برآیند تمام ضعف‌ها و قوت‌های فرهنگی، اخلاقی و ادراکی ما ایرانیان، حتی در همین لحظه‌ای که من با شما سخن می‌گویم نیست؟