مارهای ایران (گلاسه)

کتاب مارهای ایران اثری است از مهدی رجبی زاده به چاپ انتشارات ایران شناسی. این کتاب راهنمایی است که به منظور شناخت مارهای ایران و کمک به حفاظت از آن ها تهیه شده است. در اثر حاضر ابتدا خانواده ها، سپس جنس ها و پس از آن گونه ها با چهارچوبی مشابه توصیف شده اند؛ نحوه پراکنش مارها، زیستگاه و بیولوژی آن ها هم چون تنفس، تولید مثل، پوشش خارجی و تنظیم دمای بدن، حواس و…، اهمیت و چگونگی حفاظت مارها، داستان ها و باورهای نادرستی که پیرامون آن ها وجود دارد و… از جمله مطالبی است که در کتاب پیش رو گردآمده است.

مارها از اجزاء مهم اکوسیستم های خشکی و آبی هستند. این جانوران نقش بسیار مهمی در زنجیره غذایی طبیعت دارند. مارها شکارگرند و با تغذیه از قطعات غذایی کوچک تر (مثل حشرات و مهره داران کوچک)، خودشان به عنوان قطعات غذایی بزرگ تر توسط سایر جانوران مثل پرندگان مورد استفاده قرار می گیرند. برای مثال، مارهای کوتوله از انواع بندپایان کوچک و لارو حشرات تغذیه می کنند. یک مار کوتوله ی بالغ به طول حدود 30 سانتی متر یک وعده ی غذایی مهم برای پرنده ای مثل سنگ چشم است. تغذیه ی مستقیم سنگ چشم ها از بندپایان کوچک و لارو حشرات، انرژی بیش تری به بدن این پرنده ها می رساند، اما در عوض انرژی بسیار زیادی صرف جست و جو و شکار این بندپایان می شود که محدودیت های زیادی برای پرنده ایجاد می کند. اما مار کوتوله با تغذیه از بندپایان کوچک و لارو حشرات، یک بسته ی غذایی با ارزش برای شکارچیانی مانند سنگ چشم محسوب می شود که با صرف انرژی خیلی کم تر به دست می آید و پرنده را قادر به زندگی و تولیدمثل در یک زیستگاه مشخص می سازد.

مارها از طعمه های اصلی «عقاب مارخور» به شمار می روند. برای عقاب مارخور که پرنده ای نسبتا بزرگ است و حدود 70 سانتی متر طول دارد، بسیار طاقت فرسا و انرژی بر است که ده ها بار در روز برای شکار انواع بندپایان، ماهی های کوچک، قورباغه ها و وزغ ها و جوندگان کوچک به سمت زمین شیرجه بزند، اما یک مار آبی متوسط یا بزرگ جثه که از این موجودات کوچک تغذیه می کند، یک وعده ی غذایی مهم و ساده برای این عقاب با شکوه است که با صرف انرژی خیلی کم تر به دست می آید. نمونه ای از پستاندارانی که از مارها تغذیه می کند، «خدنگ» است. خدنگ ها مهارت ویژه ای در شکار مار دارند و موهای زبر آن ها از پوست بدنشان در برابر گاز و نیش مار محافظت می کند. از نظر فیزیولوژی نیز خدنگ ها مقاومت بالایی به سم مارها دارند. منطقی است که وقتی یک اکوسیستم طبیعی تغییر می کند و مارها در آن محیط کم می شوند (مثل شخم زدن مراتع طبیعی و تبدیل آن ها به دیم زار)، یا از آن محیط حذف می شوند (مثل تبدیل دامنه ها طبیعی به تفرج گاه)، انواع پستانداران یا پرندگان که از مارها تغذیه می کنند نیز محل را ترک می کنند.