کتاب حیدرخان عمواوغلی اثر اسماعیل رایین است به چاپ انتشارات جاویدان.

کتاب پیش رو به معرفی و شرح زندگی یکی از فعالان موثر در جنبش مشروطه ایران که در بسیاری از رویدادهای انقلابی مشروطیت دست داشت و این نیاز احساس می شود که برای شناخت بیشتر و بهتر انقلاب مشروطیت به شکلی روشنگرانه و صحیح به خصوصیات، اندیشه و ایده آل های او آگاهی یافت، می پردازد. حیدر خان عمواوغلی یکی از سران برجسته جنبش مشروطه است که به دلیل فعالیت های سری و مخفیانه و هم چنین تلاشی که هم چون دیگر افراد هم قطار خود برای پنهان کردن رازهای زندگی و مبارزات خود به کار می بست، آن چنان که شایسته است شناخته نشده و اطلاعات کمی درباره ی او وجود دارد. با این وجود این اثر سعی دارد تا حد ممکن پرده از زوایای گوناگون زندگی و فعالیت های او براندازد و دیدی جامع تر نسبت به این شخصیت سیاسی و تاثیر گذار در تاریخ کشورمان به ارمغان آورد.

در نخستین صفحات کتاب دیدیم که چگونه عمواوغلی از آغاز یعنی هنگام اقامت در مشهد در حالی که بیشتر از بیست سال نداشت، درصدد تشکیل یک حزب سیاسی و یک سازمان انقلابی برآمد. وقتی کوشش های اولیه او با شکست روبرو شد، حیدرخان نومید نشده، دامنه فعالیت های خود را به تهران و از آن جا به قفقاز کشانید، و طبعا پس از فتح تهران نیز، نه فقط دست از تعقیب هدف های اولیه خود برنداشت، بلکه در اجرای آن مصمم تر شد. زیرا از یک سو تجربیات بیشتری اندوخته و ضمن فعالیت در حزب سوسیال دمکرات و حزب اجتماعیون عامیون، با اصول مبارزه حزبی و سازماندهی و تشکیلات بهتر و بیشتر آشنا شده بود؛ و از سوی دیگر -همان طور که از قول شادوران کسروی نقل کردیم- با چشم خود می دید که چگونه عوامل استبداد یکی پس از دیگری مصدر کار می شوند و اگر یک حزب نیرومند سیاسی پاسدار سنت های عالی و اصیل انقلاب مشروطه نباشد، ای بسا که به زودی طومار همه تلاش ها و جانبازی ها در هم پیچیده شود؛ و بار دیگر خودکامگان به نام مشروطیت و به عنوان آزادی بر مملکت مسلط گردند. چنین بود که پس از شکست مجدد استبداد، حیدر عمواوغلی به فکر اجرای هدف نخستین خود افتاد:

«… پس از فتح تهران جماعتی از آزادی خواهان که مرحوم حیدرخان نیز از آنان بود درصدد تاسیس فرقه سیاسی مخصوصی برآمدند و حزب دمکرات را تشکیل دادند، و حیدرخان بعدها از جانب این حزب ماموریت یافت که به بعضی از شهرهای مهم سفر کند و شعب حزب را در آن نقاط تشکیل دهد، تا در انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی و مجلس حزب دمکرات نمایندگان بیشتری داشته باشد. از جمله به مشهد، قم، کاشان و اصفهان مسافرت نمود و در هر جا با کمال جهد و صفا در راه پیش بردن این مقصود کوشید و به نتایج خوبی نیز نایل آمد.»