کتاب موج نو/ سینمای ایران چگونه دگرگون شد؟ + فیلم

کتاب موج نو شامل بررسی پدیده موج نوی سینمای ایران به تالیف احمد طالبی نژاد به همت نشر چشمه به چاپ رسیده است. اواخر دهه‌ی ۱۳۴۰، سینمای ایران وارد مرحله‌ی تازه‌ای شد که از آن به عنوان موج نو یاد می‌کنند و هرچند شباهت‌هایی با موج نوِ سینمای فرانسه دارد، به لحاظ ماهوی نزدیکی‌اش با نئورئالیسم سینمای ایتالیا بیش‌تر است. آیا این تحول به صورت ناگهانی و یک شبه اتفاق افتاد یا ناشی از مجموعه‌ی تحولات سیاسی و اجتماعی‌ای بود که پیش و پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ علیه دولت مصدق صورت گرفت؟ کتاب موج نو جست و جویی است برای سر درآوردن از جریانی که پنجاه سال پیش مسیر سینمای ایران را تا حد زیادی تغییر داد. در این کتاب پاسخ‌های مسعود کیمیایی را به پرسش‌هایی درباره‌ی چگونگی ساخته شدن فیلم قیصر می‌خوانید و داریوش مهرجویی درباره‌ی شرایط ساختن فیلم گاو می‌گوید و ناصر تقوایی هم از نقش خود و فیلم آرامش در حضور دیگران در موج نو سینمای ایران می‌گوید. بخش پایانی کتاب گفت‌وگوهایی است بین فیلمسازان نسل قدیم و جدید سینمای ایران درباره‌ی موج نو. اصغر فرهادی پرسش‌های خود را درباره‌ی موج نو از داریوش مهرجویی می‌پرسد. پرویز شهبازی به دیدار بهمن فرمان‌آرا می‌رود و شهرام مکری برای گفت‌وگو با کیانوش عیاری یک روز را در تله کابین و ایستگاه پنجم می‌گذراند. کتاب موج نو، روایت تازه‌ای است از روزگار خوش سینمای ایران؛ کتابی برای هر کس که می‌خواهد درباره‌ی تاریخ سینمای ایران بیش‌تر بداند.

مسعود کیمیایی سر صحنه فیلم قیصر

در بخشی از کتاب موج نو می‌خوانیم:

رویای تولید فیلم سینمایی در ایران به عنوان کشوری آسیایی و مسلمان به همت آوانس اوهانیان (اوگانیانس) با دو فیلم آبی و رابی (۱۳۰۹) و حاجی آقا آکتور سینما (۱۳۱۲)، که به فاصله‌ی یک سال از یکدیگر ساخته شدند، تحقق پیدا کرد و از سال ۱۳۰۹ به این سو ما صنعت سینمای حرفه‌ای در حد و اندازه‌ی ایرانی داریم؛ صنعتی که در گیرودار حوادث سیاسی و اجتماعی کج دار و مریز راه خود را به سوی تعالی پیموده و می‌پیماید. اما این سیر تحول بسیار کند و بطیء صورت گرفته و دلیلش هم کاملا روشن است: سینمای ایران یکی از ارزان‌ترین تفریحات عامه‌ی مردم بود و از همان ابتدای شکل‌گیری، بایست با رقبای قدری از جمله سینمای امریکا، اروپا و سینمای رویاپرداز هند، مصر و برخی کشورهای دیگر رودررو می‌شد. از سوی دیگر ادامه دهندگان راهی که اوهانیان در ایران و عبدالحسین سپنتا در هندوستان گشودند، از جنس روشنفکران و آگاهان جامعه نبودند و سینما را نه به عنوان یک هنر که به عنوان ابزاری برای سرگرمی مردم و کسب درآمد می‌نگریستند. از اواخر دهه‌ی ۱۳۴۰ به دلایلی که برخی از آن‌ها در همین مجال مورد بحث قرار خواهد گرفت سینمای ایران وارد مرحله‌ی تازه‌ای شد که در تحلیل‌‌های کارشناسانه از آن به عنوان موج نو یاد خواهد شد. این که اطلاق اصطلاح موج نو به این تحول صرفا شبیه‌سازی با اتفاق مهم و جریان سازی است که در سینمای فرانسه از اواخر دهه‌ی ۱۹۵۰ صورت گرفت یا دلایل دیگری دارد و یا اساسا تحول سینمای ایران در مقطع مورد اشاره ویژگی‌های یک موج را دارد یا جریانی مستمر بود که همچنان پایدار مانده ، بحثی است که در کتاب حاضر تحلیل شده‌اند.

عزت الله انتظامی در نمایی از فیلم گاو

در تاریخ سینمای اغلب کشورهایی که صنعت سینما در اندازه‌های حرفه‌ای دارند، جریان‌ها و خیزش‌هایی را می‌توان سراغ گرفت که اغلب هم ناشی از تحولات اجتماعی و سیاسی زمانه‌ی خود بوده‌اند. از پیدایش سبک، یا بهتر بگوییم مکتب اکسپرسیونیسم، در سینمای آلمان گرفته که متاثر از سیطره‌ی فاشیسم و حکومت رایش بر این بخش از اروپا بود و موضوع و مضمون اغلب آثاری که در طی سال‌های رونق این جریان ساخته شده‌اند نوعی وحشت و اضطراب درونی و بیرونی بودکه مردم اروپا درش بسر می‌بردند، تا نهضت نئورئالیسم ایتالیا که رویکردی غم خوارانه به زندگی محرومان و تهی دستان جامعه داشت و گروهی از جوانان چپ ایتالیایی که در مدرسه‌ی تجربیات سینمایی رُم، که آن را پسر موسولینی دیکتاتور حاکم بر این کشور، برای تربیت فیلم‌سازان مطیع و مبلغ نظام تاسیس و اداره می‌کرد به راه افتاد.

زکریا هاشمی در نمایی از فیلم خشت و آینه

پیش از به راه افتادن موج نو سینمای ایران، کوشش‌هایی از سوی برخی سینماگران راستین و فرهیخته برای ایجاد مسیری تازه در صنعت سینمای ایران صورت گرفته بود، اما هیچ یک از این کوشش‌ها توام با موفقیت و ایجاد جریان نشدند. کسانی همچون فرخ غفاری، که درس‌خوانده‌ی سینما در فرانسه بود، با دو فیلم جنوب شهر و شب قوزی، ابراهیم گلستانِ نویسنده و مستندساز با فیلم جاودانه‌ی خشت و آینه، فریدون رهنما نظریه پرداز سینما و شاعر با فیلم سیاوش در تخت جمشید و داوود ملاپور با فیلم شوهر آهو خانم، که از رمانی به همین نام نوشته‌ی علی محمد افغانی اقتباس شده بود، از جمله سینماگرانی بودند که با رویکردی ساختارشکنانه در موضوع، مضمون و پرداخت تلاش کردند دیواره‌ی فیلمفارسی را بشکنند، اما به رغم ارزش‌هایی که این آثار از آن برخوردار بودند، مورد توجه عامه‌ی مخاطبان قرار نگرفتند و تبدیل به جریان نشدند. کتاب موج نو در ۱۴۳ صفحه وزیری با جلد نرم و قیمت ۲۳ هزار تومان چاپ و روانه کتابفروشی‌ها شده است.