کافکا و فلسفه/ جستارهایی درباره‌ی محاکمه

کتاب «کافکا و فلسفه» شامل جستارهایی درباره‌ی رمان محاکمه نوشته‌ی فرانتس کافکا به ویراستاری اسپن همر به چاپ رسیده است. محاکمه‌ی فرانتس کافکا همچنان جایگاه خود را به‌مثابه یکی از تأثیرگذارترین و معمایی‌ترین رمان‌های قرن بیستم را حفظ کرده است. با وجود این، همان‌گونه که صفت کلیشه‌ای کافکایی بیانگر آن است، «محاکمه» بیش از آنکه صرفاً اثری هنری با تمام پیچیدگی‌هایش باشد اغلب همچون بیان نوعی بیمارگونگی مبهم روان‌شناختی و فرهنگی در نظر گرفته می‌شود، شاید نمادی از هر آنچه گویی درک نمی‌کنیم اما حس می‌کنیم به شیوه‌ای وصف‌ناپذیر تسخیرمان کرده و بر ما تأثیر گذاشته است. با وجود این، پیرنگ آن توأمان پیچیده است و یکسره فراموش‌ناشدنی.

مردی به ارتکاب جنایتی متهم شده که به نظر می‌رسد اصلاً آن را به خاطر ندارد و ماهیتش هم برایش آشکار نمی‌شود. در آنچه سرانجام همچون روایت، جست‌وجویی تراژیک توصیف می‌شود، شخصیت اصلی در جست‌وجوی حقیقت و روشنگری است. این تکاپو به‌تدریج به سردرگمی فزاینده‌ای می‌انجامد و سرانجام با اعدام او در معدنی متروک به پایان می‌رسد. یوزف کا، ضدقهرمان مشهور داستان، بازنمود هر انسان رودررو با قدرتی بی‌نام، مرموز و بااین‌حال از قرار معلوم قدرقدرت است. به نظر می‌آید رمان، با وجود همه‌ی غرابت‌های بنیادی‌اش، به دغدغه‌های تعیین‌کننده‌ی دوران مدرن می‌پردازد: نوعی حس بیگانگی ریشه‌ای، خوار شمردن فرد در جامعه‌ی توده‌وارِ تحت کنترل دیوان‌سالاری، چه‌بسا ظهور اقتدارگرایی، و نیز نیهیلیسم هولناک دنیایی که ظاهراً خدا آن را رها کرده است.

رمان‌های اندکی می‌شناسیم که توانسته باشند بیش از «محاکمه» ما را مصرانه به ژرف‌اندیشی فلسفی فرابخوانند. محاکمه خود، همچون تمثیل معروف دربان در رمان، فی‌‌نفسه تمثیلی (یا حکایتی رمزی) نیازمند تفسیر است. با این همه، اگر کلیدی برای درک معنای کلی آن وجود داشته باشد، بسیار دور از ذهن است چنین کلیدی یافت شده باشد. مفسران در جست‌وجو برای یافتن سرنخ‌هایی در حوزه‌هایی دور از یکدیگر نظیر الهیات، روانکاوی، جامعه‌شناسی و اسطوره‌شناسی، به چهارچوب تفسیری فراگیری دست نیافته‌اند -و شاید هرگز شاهد ظهور چنین چهارچوبی نباشیم.

نویسندگان این کتاب، برخلاف بسیاری از شرح‌ها بر آثار کافکا، به تحلیل مستقیم درون‌مایه‌های رمان نمی‌پردازند. آن‌ها به جای جست‌وجوی معنایی یکپارچه که مستقل از متن داستان وجود دارد، می‌خواهند چگونگی شکل‌گیری لایه‌های فلسفی رمان از دل فرم ادبی را برجسته سازند. آشنایی عمیق با اینکه چگونه یک متن ادبی ژرف‌اندیشی‌های خود را از رهگذر ادبیات پیش می‌برد کار دشواری است؛ اما پیش‌فرض امیدوارکننده‌ی کتاب حاضر این است که می‌توان به‌ویژه در آثار متعلق به مدرنیسم والا همچون محاکمه به این مهم دست یافت.

قسمتی از کتاب کافکا و فلسفه:

معروف است ویستن هیواودن شاع گفته که اگر بخواهیم از هنرمندی نام ببریم که با دوره‌ی ما همان نسبتی را داشته باشد که امثال دانته و شکسپیر و گوته با دوران خودشان داشتند، پیش از هرکس نام کافکا به ذهن می‌آید. اگر چنین نظری هنوز درست باشد، از آن روست که نسبت کافکا به دوره‌ی ما صرفاً از جنس روح زمانه، دانش فرهنگی، شاکله‌ی سیاسی عصر یا حس ما نسبت به زندگی بر مدار تجربه‌ی مدرنیته‌ای با خود بیگانه نیست، بلکه علاوه بر این‌ها، برآمده از نیروی لایزالی است که آثار او را به طرق گوناگون تغذیه می‌کنند، چراکه این آثار دائماً نقش پرسش در باب تفسیرپذیری فلسفی آنچه را ادبیات می‌نامیم به یکی از مقولات خود بدل می‌سازند.

مثلاً درباره‌ی داستان مسخ چه می‌توان گفت؟ درباره‌ی متنی که قهرمانش گرگور زامزا صبح از خواب بیدار می‌شود و می‌فهمد به دلیل نامعلومی به حشره‌ی بزرگی تبدیل شده که حتی نمی‌توان گفت چیست؟ مشابه همین صحنه که آغازگر رمان «محاکمه» است، چه تفسیرهای فلسفی‌ای را برمی‌انگیزد؟ در آنجا یوزف کا، کارمند عالی‌رتبه‌ی بانک، از خواب برمی‌خیزد و می‌بیند دو مأمور در خانه‌ی خودش بازداشتش کرده‌اند. جمله‌ی معروف آغازگر محاکمه این است که «لابد کسی به یوزف کا تهمت زده بود، زیرا بی‌آنکه از او خطایی سر زده باشد، یک روز صبح بازداشت شد.» گویی چنین صحنه‌هایی تمثیلی از وضعیت خواننده‌ی سردرگمی است که از خواب برمی‌خیزد و می‌بیند در میانه‌ی متن سرکشی گیر افتاده که چاره‌ای جز تفسیر آن ندارد؛ بی‌آنکه کلید مطمئنی برای گشودن درهای متن داشته باشد، یا چهارچوب ارجاعی ثابتی برای تفسیرش. خواننده هم مانند یوزف کا گرفتار نوعی گسست روایی می‌شود. مارتین والزر، نویسنده‌ی آلمانی، به‌درستی در خصوص محاکمه می‌گوید: وقایع رمان درست هم‌زمان با گسست روایت آغاز می‌شود. جلسات کش‌دار خواندن و فرایند دشوار آن با چنین صحنه‌ی تردیدبرانگیز و گیج‌کننده‌ای آغاز می‌شود. عنوان اصلی رمان نیز دلالتی دوگانه دارد. Der ProceB دو مفهوم دارد: جلسه‌ی محاکمه و فرایند؛ ولی خواندن متنی ادبی از منظری فلسفی، ناظر به کدام‌یک از این دو دلالت است؟ و از آنجا که خواننده باید منطق رؤیاگونه‌ی اثر هنری را دریابد، آیا بیدار شدن در دل چنین رمانی همچنان به معنای خواب دیدن نیست؟

کافکا و فلسفه با ترجمه‌ی گروه مترجمانی چون مهدی صابری، مسعود سنجرانی، قاسم مؤمنی، علیرضا خزائی، حیدر خسروی، فرشاد صدوقیان، آرش روحی، آیدین خلیلی و سارا دلشاد در ۳۵۶ صفحه‌ی رقعی با جلد سخت و قیمت ۱۱۵ هزار تومان چاپ و روانه‌ی کتابفروشی‌ها شده است.

خرید کتاب کافکا و فلسفه