فلسفه‌ی شکسپیر/ کشف معنای پنهان نمایشنامه‌ها

کتاب «فلسفه‌ی شکسپیر»، نوشته‌ی کالین مک‌گین، به همت نشر همان به چاپ رسیده است. کمتر کسی است که شکسپیر، خداوندگار عالم نمایش، را نشناسد. این شناخت طیفی است که یک سر آن دانستن فقط نام چند تراژدی شاخص شکسپیر یا از بر بودن یکی دو نقل قول مشهور از نمایشنامه‌های او است، و سر دیگر دریافت‌های عمیق از ویژگی‌های ادبی و هنری آثار او را در برمی‌گیرد. اما چرا نام شکسپیر تا بدین مایه آشناست و بعد از گذشت چهار قرن از زمان وی، هنوز از وزن و اعتبار جهانی‌اش ذره‌ای کم نشده است؟ آیا راز جاودانگی او چیرہ‌دستی منحصربه‌فردش در نمایشنامه‌نویسی است؟ پاسخ قطعاً مثبت است، اما حق مطلب را به‌طور کامل ادا نمی‌کند. کالین مک‌گین فیلسوف بعد از مطالعه‌ی عمیق نمایشنامه‌های شکسپیر درمی‌یابد که در کنار ویژگی‌های هنری منحصربه‌فرد‌ آن‌ها، درون‌مایه‌های فلسفی عمیقی که شکسپیر با ظرافت و تردستی در تاروپود آثارش بافته، نگذاشته تا غبار کهنگی بر آن‌ها بنشیند. این درونمایه‌ها که اساسی‌ترین و عمیق‌ترین پرسش‌های هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی انسان‌ها در طول تاریخ را مورد خطاب قرار می‌دهد، مخاطبان را نسل در پی نسل مجذوب این آثار نگه داشته است. به عبارت دیگر، راز محبوبیت عظیم نمایشنامه‌های شکسپیر تنها در هنر نمایشنامه‌نویسی او خلاصه نمی‌شود. از این نگاه، شکسپیر در جایگاه یکی از متفکران تاریخ اندیشه قرار می‌گیرد که در پیشبرد مفهوم انسان تراز نوین، از قرون پانزده و شانزده و عصر طلایی رنسانس تاکنون، نقش ویژه‌ای داشته‌اند. در این کتاب، شکسپیر اندیشمند نسبت به شکسپیر هنرمند وزن بیشتری دارد و عصاره‌ی فکری آثارش که نمایشگر تغییر جهان‌بینی بشر سنتی به مدرن است مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ موقعیتی که پیشِ رویِ همه انسان‌هایی قرار دارد که درگیر این گذار هستند. از دیگر ویژگی‌های شاخص این کتاب، سبک نگارش نویسنده و شیوه‌ای است که مطالب را تحلیل و پردازش می‌کند. کالین مک‌گین، گرچه فیلسوف است، موضوعاتش را در قالب جملاتی ساده و روشن و به دور از پیچید‌ه‌گویی‌های رایج در کتاب‌های این‌چنینی به نگارش درآورده، به گونه‌ای که برای درک این کتاب به تخصص در رشته‌ی فلسفه نیازی نیست. فلسفه شکسپیر کتابی است که طیف متنوعی از خوانندگان را با گرایش‌های ادبی و تئاتری و فلسفی مخاطب قرار می‌دهد. مخاطبِ مک‌گین همه شکسپیردوستان و کسانی‌اند که در جست‌وجوی پاسخ برای پرسش‌های عمیق زندگی بشری هستند.

قسمتی از کتاب فلسفه‌ی شکسپیر:

هملت از بسیاری جهات نمایشنامه‌ی بسیار عجیب و پیچیده‌ای است پر از تصادف و بدبیاری که از آن میان قتل اشتباهیِ پولونیوس (که به جای کلادیوس گرفته شد)، رابطه‌ی گیج‌کننده‌ی هملت و افیلیا، سهولت ظاهری ازدواج گرترود با کلادیوس، روش عجیب و غریب قتل پادشاه هملت، و خیانت رزنکرنتز و گیلدنسترن تنها چند نمونه اندک است. در دل معمای نمایشنامه معمای شخصیت هملت قرار دارد: او کیست یا چیست؟ او برای ما، همچنین برای خودش و دیگران معماست. لحظه‌ای، او کرم کتابی خیال‌پرداز و تنبل است که قادر به عملی کردن انتقامی به‌وضوح واجب نیست؛ لحظه‌ی دیگر، قاتلی عجول و وحشی است (مانند وقتی که شتابزده به پولونیوس از پشت پرده خنجر می‌زند و ذره‌ای پشیمانی نشان نمی‌دهد) و همان‌طور که رفتارهای ضد و نقیضش با افیلیا نشان می‌دهد، می‌تواند لحظه‌ای مهربان و ملایم و حساس و ظریف باشد، و سپس خشن و بی‌رحم و بی‌عاطفه و بی‌تفاوت شود. آیا عاشق او هست یا نیست؟ فهمیدن آن غیرممکن است. آن گاه، پرسش جنون او مطرح می‌شود. او در آغاز به دیوانگی تظاهر می‌کند، در نتیجه، به قول خودش مالیخولیای عمیق، که گویی به جنون واقعی بدل می‌شود، به‌طور قطع مهار روانی‌اش را از دست می‌دهد و تنها در پرده‌ی آخر بهبود می‌یابد. مهارت شگفت‌انگیز کلامی‌اش با استعداد طنز و شوخ‌طبعی گزنده همراه است؛ اما در عین حال دچار لغزش کلام، خودسرزنش‌گری و انزجار از خویش است و از احساس ناامنی‌اش با آب و تاب سخن می‌گوید. او به‌شدت بازیگوش است، اما در عین حال بسیار جدی است و همه‌ی این خصوصیات به طرز تفکیک‌ناپذیری در هم تنیده‌اند. او کمدین است یا بازیگر تراژدی ؟ عاشق زندگی است یا متنفر از آن؟ آیا دوست داشتنی است یا تنفرانگیز؟ آیا قهرمان نمایشنامه است یا از ضد قهرمان‌ها؟ او شاعر و فیلسوف است، مردی با آمال بلندپروازانه و روحی حساس؛ اما در عین حال سرباز و مرد عملی است که توانایی انجام اعمال نسنجیده خشونت‌آمیز را دارد. مطالعات وسیعش مانع مهارت بالای شمشیرزنی‌اش نیست. او با زبان زندگی می‌کند؛ اما در عین حال می‌تواند کلمات را تحقیر کند. در بعضی موقعیت‌ها تحت تأثیر وجدان بیش‌فعالش است؛ در مواقع دیگر هیچ وجدانی ندارد. هرچه بیشتر درباره اقدام می‌اندیشد و می‌فهمد باید کاری انجام دهد؛ کمتر قادر به عمل است. او عاشق تئاتر است، اما قادر به بازی در نقش مشخصی نیست. آرزوی مرگ دارد، اما چشم‌انداز مرگ را بی‌نهایت تحمل‌ناپذیر می‌یابد. او بر سر دوراهی خویشتن‌داری ملال‌انگیز و مبارزه‌ی حق‌به‌جانب سرگردان است. او ترکیبی از امیال متناقض است، یا شاید مردی که تفکر و تخیل اوج گیرنده‌اش جانشین آن چیزی شده که ما امیال انسان معمولی می‌شناسیم. فلسفه‌ی شکسپیر را بهارک سهامی ترجمه کرده و کتاب حاضر در ۲۸۶ صفحه‌ی رقعی با جلد نرم و قیمت ۷۵ هزار تومان چاپ و عرضه شده است.