شکل‌گیری سرمایه‌داری هیجانی/ در نقد صنعت روانکاوی

کتاب «شکل‌گیری سرمایه‌داری هیجانی»، نوشته‌ی ایوا ایلوز، به همت نشر نگاه به چاپ رسیده است. روان‌شناسان دست‌به‌کار شده‌اند تا کارگران و هر مراجعی را بقاعده کنند. دیگر در هر چیزی پای روان‌شناس در کار است، چه در بهره‌وری و انضباط و چه در بهنجار کردن سوژه. هر آنچه پیش‌تر بازجویی به شمار می‌آمد اکنون رنگ مصاحبه و پرسشنامه‌ی روان‌شناسانه به خود گرفته است. از مدیر کارخانه تا مجری برنامه‌های تاک‌شو و سایت‌های انتخاب همسر و... همگی آب به آسیابی واحد می‌ریزند: سرمایه‌داری. سرمایه‌داری هیجانی با تقسیم‌بندی سوژه‌ها و مفاهیم هم‌تنگ هیجان دست به خلق انسان‌هایی زده که دائم باید خود را در قبال سیستم بهنجار کنند. با ابهام فزاینده در تعریف آرمان سلامت، به هرگونه رفتاری می‌توان برچسب نابهنجار، بیمار یا روان‌نژند زد. فضای مجازی را نیز باید به این ماتریس افزود. به‌راستی در چه جهانی زندگی می‌کنیم؟ دنبال چه می‌گردیم و چرا هر بار از این جست‌وجو بیشتر ناامید می‌شویم؟ ایوا ایلوز نویسنده‌ی کتاب می‌گوید: «کتاب‌های کمی در جهان هست که وجودشان مدیون شخص خاصی است؛ این کتاب یکی از آن‌هاست. زمانی که اکسل هانث از من خواست درس‌گفتارهای آدورنو را در فرانکفورت ارائه دهم، مجابم کرد باز ایستم و درباره‌ی کار آن زمانم دوباره بیندیشم، یعنی نقش روان‌شناسی در شکل‌دادن به چهارچوب‌های فرهنگی معمول مردان و زنان طبقه‌ی متوسط در بخش زیادی از جهان معاصر. بار دیگر نظریه‌های انتقادی را خواندم و با دقت‌نظری تازه فهمیدم قابلیت سنت طولانی نظریه‌ی انتقادی، که از تئودور آدورنو آغاز شده و هابرماس تا اکسل هانث ادامه‌اش داده‌اند، برای فهم تمایلات متضاد دست‌اندرکار در جهان مدرنیته تا اکنون بی‌رقیب بوده است. دید فکری قدرتمند اکسل، گشاده‌دستی و انرژی بی‌امان او بدون لحظه‌ای تزلزل پشتیبان شکل‌گیری این کتاب بود.»

قسمتی از کتاب شکل‌گیری سرمایه‌داری هیجانی:

جامعه‌شناسان از دیرباز مدرنیته را برحسب پیدایش سرمایه‌داری، ظهور نهادهای سیاسی دموکراتیک یا نیروهای اخلاقی ایده‌ی فردگرایی تصویر کرده‌اند، اما به این واقعیت توجه چندانی نکرده‌اند که همراه با مفاهیم آشنای ارزش اضافی، بهره‌کشی، عقلانی شدن، افسون‌زدایی یا تقسیم کار، اکثر کلان‌روایت‌های جامعه‌شناختی از مدرنیته، داستان دیگری را نیز دربرمی‌گیرد که اغلب کمتر محل اعتنا بوده است: یعنی توصیف‌ها یا روایت‌های پیدایش و تکوین مدرنیته بر حسب هیجانات. چند نمونه‌ی درخشان اما به ظاهر بی‌اهمیت را می‌توان در اینجا ذکر کرد: هسته‌ی نظری اخلاق پروتستانی وبر درباره‌ی نقش هیجانات در کنش اقتصادی است، زیرا کنش اقتصادی اضطرابی است که الوهیتی انکارناپذیر آن را برمی‌انگیزد و در قلب کنش دیوانه‌وار سرمایه‌دار کارآفرین قرار دارد. از خودبیگانگی به نزد مارکس، که در توضیح رابطه‌ی کارگر با فرایند کار و محصول نیروی کار بسیار مهم بود، فحوای هیجانی شدیدی داشت، همانند وقتی که مارکس، در دست‌نوشته‌های فلسفی و اقتصادی، درباره‌ی کار بیگانه چون فقدان واقعیت یا به گفته‌ی او، از دست دادن پیوند با شیء بحث می‌کند. اینکه فرهنگ عامه ازخودبیگانگی مارکس را تصاحب و تحریف کرد بیشتر به دلیل پیامدهای هیجانی آن بود: مدرنیته و سرمایه‌داری به این معنا باعث ازخودبیگانگی می‌شد که نوعی کرخی هیجانی را در پی داشت و افراد را از یکدیگر، اجتماع و نفس خودشان جدا می‌کرد. یا هنوز می‌توانیم به تصویر مشهور زیمل از کلان‌شهر استناد کنیم که شرحی است بر حیات هیجانی. از نظر زیمل، زندگی شهری جریان بی‌پایانی از تحریکات عصبی را در پی دارد و این برخلاف زندگی در شهرهای کوچک است که بر روابط هیجانی متکی است. زیمل نگرش معمول مدرن را نوعی دلزدگی می‌داند؛ آمیزه‌ای از احتیاط، خونسردی و بی‌تفاوتی و به گفته‌ی زیمل، همیشه در معرض خطر تبدیل شدن به نفرت. سرانجام، جامعه‌شناسی دورکیم، که شاید برای نوکانتی‌ها تعجب‌آور باشد، آشکارا درگیر هیجانات است. در واقع، مفهوم همبستگی که رکن جامعه‌شناسی دورکیم است، چیزی نیست جز مجموعه‌ای از هیجانات که کنشگران اجتماعی را به نمادهای اصلی جامعه متصل می‌کند. دورکیم و موس در خاتمه‌ی طبقه‌بندی‌های نمادین ادعا می‌کنند طبقه‌بندی‌های نمادین، یا موجودیت‌های شناختی به حد اعلا، هسته‌ای هیجانی دارد. نگاه دورکیم به مدرنیته مشخصاً به بررسی هیجانات می‌پردازد، چنان که می‌کوشید دریابد با وجود فقدان شور هیجانی در تمایز اجتماعی جوامع مدرن، چگونه جامعه‌ی مدرن هنوز پابرجاست. منظور من کاملاً روشن و واضح است و نیازی به پرگویی نیست: روایت‌های جامعه‌شناختی متعارف از مدرنیته، اگر نه نظریه‌ای کامل درباره‌ی هیجانات، حداقل حتی نادانسته، ارجاعات بی‌شماری به اضطراب، عشق، رقابت، بی‌تفاوتی و احساس گناه داشته‌اند. به همه‌ی این موضوعات در اکثر روایت‌های تایخی و جامه‌شناختی از گسست‌ها اشاره شده است، گسست‌هایی که به دوران مدرن منجر شد و فقط کافی است به خود زحمت بدهیم و سطح آن را بخراشیم تا هویدا شود. ادعای اصلی من در این کتاب آن است که وقتی آن بُعدِ نه‌چندان پنهان مدرنیته را بازیابی کنیم، تجزیه و تحلیل استاندارد درباره‌ی رکن سازنده‌ی خودبودگی و هویت مدرن، شکاف امر خصوصی_امر عمومی و مفصل‌بندی آن در باب تقسیمات جنسی اساساً تغییر می‌کند. شکل‌گیری سرمایه‌داری هیجانی را روژان مظفری ترجمه کرده و کتاب حاضر در ۱۸۴ صفحه‌ی رقعی با جلد نرم و قیمت ۴۷ هزار تومان چاپ و عرضه شده است.