سیاحانی که به ایران آمده‌اند/ جذابیت سفر با سیاحان

کتاب دو جلدی سیاحانی که به ایران آمده‌اند به قلم داریوش شهبازی به همت نشر ماهریس به چاپ رسیده است. از بامدادان تشکیل جوامع بشری، سفر برای انسان جذابیت بسیاری داشته است. گو این که فقدان امکانات حمل و نقل ایمن و راحت و وجود حیوانات وحشی و راهزنان و سرما و گرمای طاقت‌فرسا از موانع مهم سفر محسوب می‌شد. شمار سیاحان و جهانگردان در قرون و اعصار اولیه از این جهت بسیار اندک است. اما با گذشت زمان و تسلط انسان بر مصایب سفر، شاهد افزایش اندک‌اندک شمار جهانگردان در بستر تاریخ هستیم. ایران به دلایل متعدد از جمله شکوه و جلال حکومت‌های باستانی و قرار داشتن در مسیرهای تجاری گیتی و وجود دانشمندان و عالمان ایرانی و استقرار در ناحیه‌ای از جهان که مهد و گهواره تمدن بشری است، مورد توجه و عنایت جهانیان بوده است. سفر، مادر تجربه و سفرنامه مادر تاریخ است و عمارت شکوهمند تاریخ با مصالحی که سیاحان فراهم آرند ساخته می‌شود. سفرنامه‌ها از منابع مهم جغرافیایی و تاریخی و کلید شناخت ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی جوامع یعنی پایه‌ی علم مردم‌شناسی است. سفرنامه‌ها مطالب ارزنده‌ای از تشکیلات اداری، فرهنگ، آداب و سنن و شرایط اقتصادی و اجتماعی آن زمان کشورها را در بر دارد. سفرنامه‌نویسی یکی از انواع ادبی دلپذیر در نگارش مشاهدات و توصیف آثار و وقایع و ضبط خاطرات و اطلاعات است. سفرنامه، نوعی گزارش است که نویسنده در قالب آن مشاهدات خود را از اوضاع سرزمینی که بدان سفر کرده است، شرح می‌دهد.  

داریوش شهبازی

  سفرنامه، توصیف دیده‌ها و شنیده‌ها، همچنین برداشت فکری و شخصی سیاحان، سفرا و میسیونرهای مذهبی از یک سرزمین و آداب و رسوم مردم آن، خلق‌وخو، پوشاک، صنعت و اطلاعاتی از بناهای تاریخی، مسجد، کتابخانه، بازار، بزرگان، مردم، جمعیت، آب‌وهوا و زبان اهالی مناطق مورد بازدید است. سفرنامه‌ها گنجینه و موزه‌ای از اطلاعات هستند. یکی از مهمترین منابع در شناخت اعصار مختلف تاریخ، سفرنامه‌ها، خاطرات و مشاهدات سیاحان، سفرا، مبلغان مذهبی و غیره است. سرزمین ایران، به لحاظ داشتن آثار تاریخی کم‌نظیر و فرهنگ غنی از بامدادان تمدن بشری از مقاصد اصلی سیاحان دیگر اقوام و ملل گیتی بوده است. برای تحقیق در زمینه‌های مختلف اجتماعی و شناخت بهتر زوایای تاریخی جوامع، بررسی سفرنامه‌ها می‌تواند منبعی ارزنده باشد. به ویژه آن که نویسندگان سفرنامه‌ها هر یک از دیدگاه‌های خاص خود، اوضاع طبیعی، اجتماعی و یا سیاسی منطقه را مورد بازدید قرار داده‌اند. در سه برش زمانی ایران بیش از دیگر ادوار تاریخ، مورد توجه علاقمندان سفر قرار گرفته است: الف) دوران باستان ب) دوره صفوی ج) دوره قاجاریه در کتاب حاضر، از هر یک از این ادوار، سیاحانی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. قسمتی از کتاب سیاحانی که به ایران آمده‌اند: در سال ۱۲۱۸ ق که جنگ‌های دوره اول ایران و روسیه شروع شد، فتحعلی شاه دست نیاز به سوی انگلستان دراز کرد؛ ولی چون روابط دو کشور روسیه و انگلستان بسیار خوب بود و نیز انگلستان نفوذ فرهنگی ایران را خطری عمده برای هندوستان می‌دانست، برای کمک به ایران، شرایط سنگینی از قبیل تسلیم عموم لنگرهای دریایی مازندان، ساختن قلعه نظامی در بوشهر و تصرف جزیره خارک در خلیج فارس را پیشنهاد کرد. سیاست فتحعلی شاه، به تبعیت از عقیده ولیعهدش عباس میرزا، این بود که برای رفع زیان‌های دوستی با روس و انگلیس توجه دولت‌های دورتر اروپا را به ایران جلب کند؛ لذا برای دوستی با فرانسه اقداماتی به عمل آورد که از سوی دیگر، هم‌زمان با اقدامات فرانسویان به همین منظور بود. فتحعلی شاه در سال ۱۸۰۴ م/۱۲۱۹ ق. به طور مخفیانه نامه‌ای مبنی بر علاقه خود به عقد اتحاد با فرانسه به ناپلئون نوشت و در سال ۱۸۰۵ م این نامه به ناپلئون رسید و ناپلئون نامه‌ای به دربار ایران نوشت و در این نامه به برقراری روابط دوستانه بین دو کشور اظهار علاقه کرد و پیشنهاد کرد که ایران و فرانسه از دو طرف به روسیه حمله کنند و کار این امپراتور متجاوز را یکسره کنند. ناپلئون بلافاصله دو هیئت به ایران اعزام نمود. سرپرستی هیئت اول را به ژوبر منشی مخصوص و مترجم زبان‌های شرقی خود داد و سرپرستی هیئت دوم را هم رومیو به عهده داشت. رومیو موفق شد زودتر وارد ایران شود و نامه ناپلئون را به فتحعلی شاه تسلیم کند. جیمز بیلی فریزر هم‌عصرِ فتحعلی شاه می‌نویسد: قطعا مهم‌ترین علت را باید در نظام فاسدی جست که سلطان در استمرار آن می‌کوشد، به این معنی که افراد خاندان خود، پسرها و دامادها و نوه‌های خود را به حکومت ایالات و ولایات شاهنشاهی می‌گمارد، کسانی که هرزه‌ترین، ولخرج‌ترین، فاسدترین و مضرترین اشخاص برای کشورند. سیاحانی که به ایران آمده‌اند مجموعا در دو جلد رقعی با جلد سخت و قیمت ۱۹۸ هزار تومان چاپ و روانه کتابفروشی‌ها شده است.