سفرهای صفر و یکی در ایران زیبا؛ آتشگاه سِدِه (اصفهان)

آتشگاه سده در شهری که امروزه خمینی‌شهر نامیده می‌شود در استان اصفهان قرار دارد و بر فراز تپه‌ای است که از بلندای آن می‌توان تا کیلومترها بر جهات اصلی جغرافیایی مسلط بود. براساس مطالعات اکتشافی مؤسسه‌ی ایزمئو، قدمت این آتشگاه به تمدن ایلام  و حکومتی می‌رسد که انزان نام داشت. در دوران ساسانی آتشکده‌ها را روی تپه یا بر فراز کوه نمی‌ساختند؛ چرا که معتقد بودند راه دسترسی به آتشکده‌ها ‌باید سهل‌الوصول باشد و به‌راحتی بتوان به آن‌ها رسید. آتشکده‌های به‌جا مانده از دوران ساسانی در شهرهایی چون نطنز، یزد و نائین تأکیدکننده‌ی این مدعاست؛ اما آتشگاه سده بر فراز تپه واقع شده است و این نشان از آن دارد که در این جغرافیا، حتی پیش از دوره ساسانیان هم تمدن وجود داشته است. نام ابتداییِ این بنای تاریخی آتشکده‌ی مهربین یا دژ مهربین بوده است و این نامی است که موبدان زرتشتی روی آن گذارده بودند. در گذر زمان این بنای تاریخی به کوه آتشگاه معروف شد. جنس سنگ‌هایی که در این تپه وجود دارد سنگ‌های رسوبی است و از نظر مطالعات زمین‌شناسی در دوره‌ی کرتاسه تشکیل شده است. بافت بنا از لایه‌های خشتی درست شده و لایه‌ی نازکی از نی، که میان دو ردیف خشت یافت شده، از رودخانه آورده شده است تا استحکام بنا چندین برابر شود. پایه‌های عظیم بنا، به‌طور تقریبی، از میانه‌های تپه‌ی آتشگاه آغاز می‌شده و امتداد آن در بالای تپه به ستون‌هایی محکم و قابل اتکا تبدیل می‌شده‌اند که در گذشته اتاق‌هایی نیز روی آن‌ها قرار داشته است. در برخی قسمت‌های تپه نیز بقایایی از راه‌پله‌هایی منظم و تراشیده‌‌شده در دل سنگ به چشم می‌خورد که امتداد آن تا بالای تپه و خودِ آتشگاه می‌رسیده که امروزه به شکل کامل از بین رفته‌اند. بر بلندای تپه، بنایی گِرد وجود دارد که می‌توان آن را نقطه‌ی واپسینِ معماریِ این بنا نامید. مرتفع‌ترین قسمت این بنا که موبدان زرتشتی آتش مقدس را درون آن قرار می‌دادند. آتشگاه سده در سطح جهانی نیز شناخته شده است و باستان‌شناسان کنجکاو را به خود جذب کرده است. در سال ۱۹۳۸ میلادی، آندره گُدار در یکی از جلدهای «آثار ایران»، معرفی‌ای مختصر، ولی اصولی و دقیق، از این بنا انجام می‌دهد. در اوایل دهه‌ی ۶۰ میلادی، ماکسیم سیرو پژوهش دقیقی روی این آتشگاه کرده است. او مشتاقانه تاریخچه این آتشگاه را بررسی و کرده و در نهایت برای نخستین‌بار نقشه‌های معمارانه‌ی صحیحی از آن ارائه می‌دهد. بعدها، کلاوس شیپ مان با حضور در جغرافیای این آتشگاه، آن را به‌دقت بررسی کرد. پژوهشی که مفصل در قالب کتابی به زبان آلمانی به چاپ نیز می‌رسد. در کتاب پرستشگاه زرتشتیان، اثر رشید شهمردان، می‌خوانیم که در اواخر سده پنجم، اسماعیلیان اصفهان به این آتشگاه پناه می‌برند. از تاریخ‌نویسان قدیمی شرقی، ابن خردادبه، در کتابی با عنوانِ المسالک و الممالک می‌نویسد: «در قریه‌ی مارابین (سده) قلعه‌ای از بناهای طهمورث موجود است و در آن آتشکده‌ای است.» همچنین صادق هدایت در کتاب اصفهان نصف جهان می‌نویسد: «کوه آتشگاه، روز آبادی‌اش، شکوه مخصوص داشته ‌است. این پرستشگاه مانند مسجد و کلیسا دورش دیوار نداشته و چیزی را از کسی نمی‌پوشانیده. مانند آتش، سره و پاکیزه بوده. همان آتش جاودان نماینده پاکیزگی و زیبایی که به سوی آسمان زبانه می‌کشیده و در شب‌ های تار، از دور، دل‌های افسرده را قوت می‌‌داده و از نزدیک، با پیچ و خمِ دلربا، با روانِ انسان گفت‌وگو می‌کرده.