دانش خطرناک/ شرق‌شناسی چه مصائبی را در پی دارد؟

کتاب «دانش خطرناک» با زیرعنوان شرق‌شناسی و مصائب آن، نوشته‌ی رابرت اروین، به همت نشر ماهی به چاپ رسیده است. اروین شرق‌شناسی را دانشی خطرناک نامیده است، شاید به این دلیل که بسیاری از مستشرقان با سفر به شرق، به استقبال خطر می‌رفتند و بعضی از آن‌ها نیز جان بر سر این کار می‌نهادند. از باب نمونه، هیئت نگون‌بخت شش نفره‌ای که پادشاه دانمارک، فردریک پنجم، در سال ۱۷۶۱، به خاورمیانه فرستاد و فقط یکی از آن‌ها، به نام کارستن نیبور، از این مأموریت جان به در برد و با رونوشت‌های مهمی از خطوط هیروگلیف و میخی و نیز با نقشه‌هایی عالی از دلتای نیل و بخش‌هایی از عربستان و دریای سرخ به دانمارک بازگشت. شرق‌شناسان حتی گاهی در کشورهای خودشان هم در امان نبودند و ممکن بود به تهمت کفر و الحاد گرفتار آیند؛ چنانکه یوهان هربست، مردی که نخستین‌بار ترجمه‌ی لاتین قرآن را در قرن شانزدهم چاپ کرد، به نشر اکاذیب اسلام‌دوستانه متهم و به حکم شورای شهر بازل زندانی شد. اروین در «دانش خطرناک» همه‌ی جریان‌ها و مکاتب شرق‌شناسی را با نگاهی انتقادی بررسی کرد و بخش‌ها و صفحات مُجزایی را نیز به چهره‌های شاخصی نظیر براون و ماسینیون و نیکلسون اختصاص داده است. «دانش خطرناک» را از این حیث می‌توان تاریخ تحلیلی جامعی از شرق‌شناسی تا آستانه‌ی قرن ۲۱ به شمار آورد. نکته‌ی دیگری که نباید در باب این کتاب مهم ناگفته گذارد این است که اروین توجه ویژه‌ای هم به ایران و مطالعات ایران‌شناسی داشته است، هر چند تخصص او عمدتاً در حوزه‌ی ادبیات عرب است و به نظر نمی‌رسد با زبان فارسی آشنایی زیادی داشته باشد؛ زیرا هیچ ارجاع مستقیمی به منابع فارسی در کار او دیده نمی‌شود.

قسمتی از کتاب «دانش خطرناک»:

اگر کسی بخواهد پیوند نزدیکی میان شرق‌شناسی و امپریالیسم برقرار کند، یقیناً ابتدا باید به سراغ روسیه برود. منشاء شرق‌شناسی در روسیه از همه‌جا عجیب‌تر بود؛ در حقیقت، شرق‌شناسی روس‌ها با گنجه‌ی عجایبی آغاز شد که پتر کبیر سر هم کرد. چنانکه مشهور است، پتر مصمم بود امپراتوری‌اش را نوسازی کند و به نگرش‌ها و آداب قرون وسطایی که مانع پیشرفت اقتصادی و نظامی بود پایان دهد. در سال‌های ۱۶۹۷-۱۶۹۸، پتر مأموریت بزرگ خود را در اروپای غربی آغاز کرد و در آنجا کشتی‌سازی، فنون استخراج معدن و بسیاری چیزهای دیگر را آموخت. یکی دیگر از چیزهایی که نظر او را جلب کرد نقش گنجه‌ی عجایب در سازماندهی دانش و برانگیختن پژوهش بود. او چندین مجموعه از اشیای عجیب و آثار هنری را در هلند دید و پس از بازگشت به روسیه خود به گردآوری آن‌ها پرداخت. عمال او اروپا را زیر پا می‌نهادند و نه‌تنها عجایب پراکنده، بلکه مجموعه‌های کامل چنین اشیایی را خریداری می‌کردند. در گنجه‌ی عجایب پتر کبیر به روی عموم یا دست کم آن عده از عموم که آقایان و بانوان متشخصی قلمداد می‌شدند باز بود. نجبا می‌توانستند گورزادی زنده، نر ماده‌ای زنده، دندان فیل‌های اسکندر، نسخه‌های خطی به زبان غریب، هیولاهای خشک‌شده و گنجینه‌ای باشکوه از طلاهای سکاها را ببینند. پتر امیدوار بود بدین ترتیب رعایای وحشی روس را آموزش دهد. دانش خطرناک را محمد دهقانی ترجمه کرده و کتاب حاضر در ۴۶۷ صفحه رقعی با جلد نرم و قیمت ۸۲  هزار تومان چاپ و روانه بازار نشر شده است.