تاریخ خاورمیانه/ سیری در قدیمی‌ترین خاستگاه تمدن بشری

کتاب «تاریخ خاورمیانه»، نوشته‌ی پیتر منسفیلد، به همت نشر نیماژ به چاپ رسیده است. خاورمیانه واژه‌ای نو در وصف قدیمی‌ترین خاستگاه تمدن بشری است. پیش از جنگ جهانی اول و در طول آن، واژه‌ی مرسوم‌تر خاور نزدیک بود که ترکیه، منطقه‌ی بالکان، شام و مصر را در بر می‌گرفت. در آن زمان، خاورمیانه اگر هم به کار می‌رفت مختص شبه‌جزیره‌ی عربستان، منطقه‌ی خلیج فارس، پارس (ایران)، بین‌النهرین (عراق) و افغانستان بود. پس از آنکه کشورهای موسوم به متفقین در زمان جنگ جهانی اول، امپراتوری عثمانی را از بین برده و سلطه‌ی خود را بر نواحی عرب‌نشین آن گستراندند، واژه‌ی خاورمیانه کم‌کم هر دو منطقه را دربرگرفت. این روند در طول جنگ جهانی دوم و خصوصاً زمانی تقویت شد که تمام منطقه به‌عنوان نقطه‌ای سوق‌الجیشی در مبارزه علیه قدرت‌های موسوم به متحدین پنداشته می‌شد. مصر مرکز تأمین متفقین در خاورمیانه بود. با پایان جنگ، اتحادیه‌ی عرب در قاهره شکل گرفت که مأموریت آن ارتباط میان مصر و کشورهای مستقل عرب آسیایی بود. جمهوری ترکیه که عضو ناتو شده و سرنوشت خود را به اروپا گره زده بود دیگر به‌ندرت خاورمیانه‌ای تلقی می‌شد. واژه‌ی خاورمیانه اروپامحور است. عجیب نبود که برای مردم شبه‌قاره‌ی هند آزاردهنده باشد. از نگاه آنان، این منطقه باختر میانه است؛ حتی ممکن است بگویند غرب آسیا. پیتر منسفیلد، در سال ۱۹۲۸، در ایالت رانچی هندوستان به دنیا آمد و در دانشگاه‌های وینچستر و کمبریج تحصیل کرد. او در سال ۱۹۵۵، وارد وزارت امور خارجه‌ی بریتانیا شد و سپس برای یادگیری زبان عربی به مرکز مطالعات عرب خاورمیانه در لبنان رفت. منسفیلد در ماه نوامبر سال ۱۹۵۶ و در جریان ماجرای سوئز، از وزارت امور خارجه کناره‌گیری کرد، اما در بیروت ماند و به فعالیت روزنامه‌نگاری خود در حوزه‌ی سیاسی و اقتصادی ادامه داد. او مسئول نشریه‌ی میدل‌ایست فوروم بود و مرتب برای فایننشال تایمز، اکونومیست، گاردین، ایندین اکسپرس و دیگر مطبوعات گزارشگری می‌کرد. منسفیلد از سال ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۷ خبرنگار بخش خاورمیانه‌ی ساندی‌تایمز در قاهره بود. او از سال ۱۹۶۷ ساکن لندن شد؛ اما مرتب به خاورمیانه و آفریقای شمالی سفر می‌کرد. در زمستان ۱۹۷۱، استاد مدعو سیاست خاورمیانه در دانشگاه ویلامت در ایالت اورگون امریکا بود. «خاورمیانه: بررسی سیاسی و اقتصادی و شخصیت‌ها در جهان عرب» از جمله‌ی کتبی است که منسفیلد ویراستاری کرده است. او همچنین نویسنده‌ی «مصرِ ناصر»، «ناصر: زندگی‌نامه»، «بریتانیایی‌ها در مصر»، «امپراتوری عثمانی و اسلاف آن»، «کویت: پیش‌قراول خلیج فارس و اعراب» است. اثر آخر را شاهکار منسفیلد می‌دانند. تاریخ خاورمیانه که نشر نیماژ آن را با ترجمه‌ی کیانوش امیری به چاپ رسانده، آخرین ویرایش چاپ‌شده از کتاب حاضر است. هدف از نسخه‌ی به‌روزشده‌ی تاریخ خاورمیانه واکاوی خطاهاست. دو فصل جدید در این ویرایش سیاست‌های جدید امریکا را در قبال عراق، مناقشه‌ی بین اعراب و اسرائیل، و جنبش‌های جهادی نوظهور بررسی می‌کند. در این کتاب آمده است که منافع امریکا بیش از آنکه از طریق تلاش برای تغییر رژیم‌ها تأمین شود از مسیر همکاری بیشتر با جنبش‌های سیاسی موجود در این کشورها تأمین می‌شود.

قسمتی از کتاب تاریخ خاورمیانه:

اولین نفت اکتشافی خاورمیانه در ایران استخراج شد و طی سه دهه‌ی اول قرن بیستم، ایران تنها کشور تولیدکننده‌ی نفت خاورمیانه بود. شاید لرد کرزن با گفتن اینکه در جنگ جهانی اول، متفقین سوار بر موج نفت به پیروزی رسیدند قدری اغراق کرده باشد، اما از نگاه بریتانیا، که سهامدار اصلی شرکت نفت ایران و انگلیس بود، نفت ایران منفعت مهم راهبردی و اقتصادی در منطقه در کنار کانال سوئز بود. بااین‌حال، حتی پیش از جنگ جهانی اول، در اینکه منطقه‌ی شمال بین‌النهرین غنی از نفت است تردیدی نبود. نفتی را که از زمین تراوش می‌کرد با الاغ به ترکیه می‌بردند تا به مصرف سوخت خانگی برسد. در سال ۱۹۰۴، سرمایه‌گذار ثروتمند ارمنی به نام گالوست گلبنکیان گزارشی درباره‌ی قابلیت‌های تجاری نفت شمال بین‌النهرین نوشت که سلطان عبدالحمید را بر آن داشت همه‌ی اراضی دولتی واقع در آن منطقه را جزء مایملک شخصی کند. در آستانه‌ی جنگ جهانی اول، دولت عثمانی امتیازنامه‌ای به شرکت نفت ترکیه اعطا کرد که نصف سهام آن متعلق به شرکت نفت ایران و انگلیس در کنار شرکت شل و دویچ‌بانک آلمان بود. مشارکت‌کنندگان در این طرح متعهد شدند جز از طریق شرکت نفت ترکیه و آن هم با مستثنی کردن نواحی خط قرمز، به شکل مستقیم یا غیرمستقیم در تولید نفت یا فرآورده‌های نفتی در امپراتوری عثمانی در اروپا و آسیا وارد نشوند. این تعهد تحت عنوان توافق خط قرمز شهرت یافت. از این رو، با پایان جنگ، بریتانیا که موصل را اشغال کرده و آلمان را از شرکت نفت ترکیه خلع ید کرده بود، عملاً اختیار نفت بین‌النهرین را در دست گرفت. در هر صورت، بریتانیا ذیل توافقنامه‌ی سری سایکس_پیکو در سال ۱۹۱۶، تعهداتی در قبال فرانسه داشت. در نسخه‌ی اصلی این قرارداد، بریتانیا متهد شده بود موصل در حوزه‌ی استحفاظی فرانسه باشد. در سال ۱۹۱۹، بریتانیا، فرانسه را متقاعد ساخت موصل را به حوزه‌ی استحفاظی این کشور انتقال دهد و در قبال آن تضمین داد فرانسه در توسعه‌ی نفت موصل نقش داشته باشد. فرانسه همچنین با ساخت دو خط لوله‌ی مجزا برای انتقال نفت از بین‌النهرین و ایران به سمت مدیترانه از مسیر حوزه‌ی استحفاظی‌اش موافقت کرد و در اینجا بود که دولت امریکا مداخله کرد. دوره‌ی انزوای سیاسی امریکا تا پایان جنگ جهانی دوم ادامه داشت، اما بر این باور بود که ضمن پذیرش قیمومت بریتانیا و فرانسه، سیاست درهای باز باید در امور تجاری در سرزمین‌های تحت قیمومت حفظ شود. این به معنای برخورد حکمی و موضوعی عادلانه با تجارت با همه‌ی کشورها بود، اما دغدغه‌ی اصلی همچنان نفت بود. تاریخ خاورمیانه در ۵۶۶ صفحه‌ی رقعی با جلد سخت و قیمت ۱۲۰ هزار تومان چاپ و روانه‌ی کتابفروشی‌ها شده است. گذاشتند.