کارکردهای ذهنی در جوامع عقب‌مانده/ یک پژوهش خواندنی

چاپ جدید کتاب «کارکردهای ذهنی در جوامع عقب‌مانده» نوشته‌ی لوسین لوی-برول به همت نشر هرمس به چاپ رسیده است. لوی-برول کارکردهای ذهنی را در جوامعی مطالعه کرد که ابتدایی نامیده می‌شوند. او در این خصوص تعداد زیادی اسناد و مدارک گردآوری و طبقه‌بندی کرد. نخستین نتیجه‌گیری او این بود که تفاوت ذهنیت اقوام ابتدایی با ذهنیت مردم جوامع مدرن غربی در مرتبه نیست، بلکه در نوع است. انسان‌شناسان مکتب روح‌انگاری (آنیمیسم) انگلیسی معتقد بودند که شیوه تفکر و استدلال انسان‌های ابتدایی مانند انسان‌های متمدن است؛ گرچه ممکن است که انسان‌های ابتدایی بر پایه‌ی مقدمات نادرستی استدلال کنند (اما فرم استدلالشان با انسان‌های فرهیخته یکی است.) اما لوی-برول فرآیندهای عقلی انسان ابتدایی را متفاوت با فرایندهای عقلی غربی‌ها یافت. او معتقد شد که ذهنیت ابتدایی بی‌شک شکل مقدماتی یا آسیب‌دیده‌ی ذهن انسان فرهیخته نیست. آنچه این تفاوت‌ها را موجب می‌شود اندیشه‌های فردی نیست بلکه بازنمایی‌های جمعی است. دانشمند علوم اجتماعی به‌طور ایده‌ال، می‌تواند روان‌شناسی جمعی هر جامعه‌ی خاصی را پیدا کند؛ اما لوی-برول برای توصیف ذهنیت ابتدایی اسناد و مدارک خود را از جوامعی گرفت که اعضایش خواندن و نوشتن نمی‌دانستند. کسانی مانند مارسل موس ایراد می‌گرفتند که جوامعی که لوی-برول مطالعه کرده شبیه به هم نیستند و لوی-برول در پاسخ می‌گفت که برای مقصود او به این موضوع بسنده می‌کرده است که همه‌ی این جوامع گوناگون خصلت مشترکی داشته باشند که آن‌ها را از جوامع غربی متمایز می‌کند و هنگامی‌که اوانز-پریچارد، لوی-برول را سرزنش کرد که چرا مثال‌های خود را از کتاب‌های سیاحان و مبلغان مذهبی که مشاهدات آنان با بهترین روش‌های مردم‌نگاری منطبق نیستند برگزیده است، پاسخ داد که اگر آنان ذهنیت اقوامی را که مطالعه کرده‌اند درست فهمیده باشند در گزینش این مثال‌ها از کتاب‌های آنان ایرادی نمی‌بیند. در‌عین‌حال، اوانز-پریچارد، لوی-برول را ناگزیر کرد بپذیرد که گاهی اوقات وحشیان را غیرعقلانی‌تر از آنچه واقعاً هستند نشان داده است؛ اما لوی-برول اعتقاد داشت که هدفش ارائه‌ی توصیفی جامع و کامل از زندگی انسان‌های ابتدایی نبوده است، بلکه فقط می‌خواسته تفاوت‌های میان ذهنیت آنان و ذهنیت غربیان را نمایان سازد. لوی-برول مدعی شد که بازنمایی‌های انسان‌های ابتدایی اساساً عرفانی‌اند؛ چون آنان به نیروها یا تأثیراتی اعتقاد دارند که به حواس بشر در نمی‌آیند. عرفان به همه‌ی ادراک‌های آنان رخنه کرده است. علاوه‌بر‌این، ذهنیت آنان صرفاً از قوانین منطق ما پیروی نمی‌کند. گرچه این ذهنیت عموماً در تقابل با این قوانین نیست اما از نقض قوانین منطق و به‌ویژه از نقض قانون امتناع تناقض ابایی ندارد. از این رو لوی-برول این ذهنیت را پیش-منطقی می‌نامید. آن پیوندهایی که ذهن ابتدایی میان پدیده‌ها قائل است خارج از اصول منطق ما هستند و از اصلی تبعیت می‌کنند که لوی-برول آن را قانون آمیختگی (participation) می‌خواند. بنا‌بر‌این اصل یک موجود یا یک شیء می‌تواند همزمان هم خودش باشد و هم چیز دیگری. قانون آمیختگی را نمی‌توان با نظریه‌ی روح‌انگاری (آنیمیسم) تبیین کرد.

قسمتی از کتاب «کارکردهای ذهنی در جوامع عقب‌مانده»:

ذهن انسان ابتدایی بازنمایی‌های جمعی خود را به‌ندرت به‌صورت مجزا، یعنی جدای از پیوندهایی که معمولاً بازنمایی‌های جمعی با دیگر امور دارند، کسب می‌کند. سرشت عرفانی بازنمایی‌های جمعی آنان ضرورتاً بر تفکرشان درباره‌ی پیوندها و روابط امور مختلف اثر می‌گذارد و این‌ها نیز سرشتی عرفانی می‌یابند. پس می‌توان به‌طور از پیشی پذیرفت که همین قانون آمیختگی که بر شکل‌گیری بازنمایی‌های جمعی حاکم است، بر پیوندهای موجود میان آن‌ها نیز حاکم خواهد بود. برای اثبات این موضوع لازم است روشی را بررسی کنیم که از طریق آن در خواهیم یافت که پیوندهای درونی میان اشخاص و اشیا در ذهن پیش-منطقی واقعاً چگونه رخ می‌دهند. در وهله‌ی نخست وجود خود گروه‌های اجتماعی و مناسبات هر گروه اجتماعی با اعضای تشکیل‌دهنده‌اش اغلب به منزله‌ی آمیختگی و یکی شدن، یا بهتر است گفته شود به صورت تعدادی آمیختگی و تعدادی یکی شدن، نمایانده و در عین حال احساس می‌شود. این خصلت در همه‌ی جوامع ابتدایی که درباره‌ی آن‌ها اطلاعات نسبتاً مشروح و مطمئنی داریم مشهود است. این موضوع را سپنسر و گیلن در دو کتاب خودشان درباره‌ی قبایل استرالیای مرکزی به اثبات رسانده‌اند. آرونتاها معتقدند که هر فرد تجسد مستقیم نیای آلچرینگا یا جزء روحی بعضی جانوران آلچرینگاست ... توتم هر انسانی همانند خود او شناخته می‌شود ... آرونتاها می‌پندارند که هر گروهِ توتمی بر تعدادی از جانوران و گیاهان که نام آن‌ها را بر خود گذاشته است کنترل مستقیمی دارد. سرانجام آنکه هر توتم در مکان یا فضای بدقت تعریف‌شده‌ای به‌طور عرفانی محدود و محصور است که آنجا را روح‌های نیاکان توتمی اشغال کرده‌اند و این را «‌رابطه‌ی محلی‌» گویند. این بازنمایی جمعی دقیقاً همانند آن بازنمایی جمعی است که فون دِن شتای‌نن را بسیار شگفت‌زده کرده بود هنگامی که بوروروها «سرسختانه‌» مدعی بودند که طوطیان سرخ هستند و ترومایی‌ها ادعا می‌کردند که جانوران آبزی هستند. هر مرد یا زنی که در حال حاضر زنده است در‌عین‌حال نیای خود نیز هست که این نیا می‌تواند انسان یا نیمه - انسانی باشد که در عصر اسطوره‌ای آلچرینگا بسر می‌برده است. علاوه بر این‌ها این شخص، توتم خود نیز هست. بدین معنی که او با ذاتِ گونه‌های جانوری یا گیاهی که او نامشان را بر خود دارد به شیوه‌ای عرفانی آمیخته است. کارکردهای ذهنی در جوامع عقب‌مانده را یدالله موقن ترجمه کرده و چاپ چهارم این کتاب در ۵۲۸ صفحه رقعی با جلد نرم و قیمت ۹۰ هزار تومان چاپ و روانه کتابفروشی‌ها شده است.