معرفی کتاب: شناخت‌نامۀ غلامحسین ساعدی

شناخت‌نامۀ غلامحسین ساعدی از مهم‌ترین کتاب‌هایی است که جهان داستانی یکی از نویسندگان مهم معاصر ایران را توضیح می‌دهد. ساعدی یکی از نویسنده‌های محبوب کوروش اسدی بود و همواره داستان‌های این نویسنده در کارگاه‌ها و کلاس‌های آموزشی اسدی، از مهم‌ترین مثال‌هایی بود که تأثیر مثبت خوانش ادبیات روز دنیا را، مانند همینگوی، بر روند داستان‌نویسی ایران بیان می‌کرد. داستان‌های درخشان ساعدی از نظر اسدی، نمونه‌هایی بود که به‌روشنی ساخت جهانی منسجم از عناصر داستانیِ به‌دقت انتخاب‌شده را نمایش می‌داد. عناصری که از یک طرف سطح بیرونی ماجرا را روایت می‌کنند و در کنش و واکنش با یکدیگر لایه‌های زیرین جهان رازآلود ساعدی را می‌سازند. کوروش اسدی، خود یکی از چهره‌های درخشان داستان‌نویسی ماست. توضیح، شرح و تفسیر او دربارۀ زندگی و آثار ساعدی یکی از میراث‌های مهمی است که برای ما باقی مانده است.

قسمتی از کتاب شناخت‌نامۀ غلامحسین ساعدی:

جنبه‌های جهان هول‌آور ساعدی را بدیهیاتی می‌سازند مثل مواجهۀ آدم‌های سادۀ از هر نظر فقیر با چیزی ناشناخته که چون آواری، ناگاه بر سرشان فرو می‌ریزد. تمام داستان‌های ساعدی روایت رودررویی با ناشناخته‌هاست. روستاهای او روستاهایی داستانی هستند با آدم‌های داستانی. الگویِ واقعی آدم‌هایش شاید همان دهقانان ناآشنا با ماشین باشد. ماشینی که شاه برد به روستا تا انقلاب سفیدش را شخم بزند، ولی وحشت از خاک بیرون کشید. اما ساعدی باهوش‌تر از آن است که خود و جهانش را محدود به این چیزها کند هرچند آثاری دارد که پاسخ به واقعیت‌های روزمره است ولی روی هم رفته ساعدی با خلق جهانی خاص خودش از واقعیت فرا می‌رود و آدم‌های خودش را خلق می‌کند؛ آدم‌هایی که سال‌ها بعد، از کتاب‌های او بیرون می‌آیند و همه چیز را به هم می‌ریزند تا برگردند به قبل -و بر هم می‌گردند و خالق‌شان را هم فراری می‌دهند. و این آدم‌ها همان آدم‌هایِ بی‌پناهِ نیازمند بودند، نیازمندِ قهرمان، قهرمانی که در جهان ساعدی نبود و او از آدم‌هایش دریغ کرده بود. آدم‌های تنها و اسیرِ دست حوادثِ ناخواسته و ناشناس همیشه دنبال پشت و پناه‌اند. این بی‌پناهی آن‌ها را وامی‌دارد تا دنبال کسی یا پناهگاهی بگردند این پناهگاه گاه مسجد وَرَزیل می‌تواند باشد و آن کس همان اسلام عزاداران بیل که نمی‌خواهد جامۀ قهرمانی این قوم را بر تن کند و دست آخر از بیل می‌رود یا به عبارتی می‌گریزد و کتاب بیل با رفتن او به پایان می‌رسد. روستای بیل تمام ویژگی‌های جهان ساعدی را یک جا در خود دارد. مرگ و وحشت و فقر و ناشناخته‌ها و گریز و نیاز. کتاب بیل با مرگ آغاز می‌شود. برای همین، واژۀ عزاداران از همان آغاز بر پیشانی کتاب به چشم می‌خورد. عزاداران بیل در سال ۱۳۴۳ منتشر می‌شود؛ دو سال پس از اصلاحات ارضی. کتاب، مجموعه‌ای از هشت قصۀ مستقل ولی به هم پیوسته است. تعدادی از منتقدان بر این باورند که این کتاب در حکم رمان است. راستش را بخواهید این بحثی است که ما را به جایی نمی‌رساند. این اثر را به نظر من هم می‌توان رمان دانست و هم ندانست؛ زیرا هر داستان در خودش جمع و جور است و آغاز حادثه و پایان خودش را دارد. چیزی که هست مکان، یعنی بَیَل و چند تا از آدم‌ها در این مجموعه ثابت‌اند ولی پیش نمی‌آید که قصه‌ای را قصه‌ای دیگر کامل کند اما جهان بیل را در کل می‌توان جهان رمان دانست زیرا مکانی است که به مرور گسترده و باز می‌شود و از قالبِ داستان کوتاه -یا به قول خود ساعدی، قصه- بیرون می‌زند.