معرفی کتاب: حق و سوء استفاده از آن

حق چیز خوبی است و هر چیز خوبی ممکن است مورد سوءاستفاده قرار بگیرد. واژه‌ی حق عمدتا به دو چیز خوب دلالت دارد؛ در یک معنی حق اشاره است به ذات مقدس و متعالی پروردگار، و در معنایی دیگر مراد از حق قدرت و امتیاز و اختیاری است که در اجتماع بشری به یک شخص (خواه حقیقی و خواه حقوقی) اعطا شده باشد و در همین معنی اخیر است که احتمال سوءاستفاده از آن توجه صاحب نظران علم حقوق را به خود معطوف می‌دارد. کسی که در مقام اعمال و اجرای حق خود برآمده است در نظر اول هیچ ایرادی متوجه او نیست. حقی که نشود از آن برخوردار شد معنی و مفهوم خود را از دست می‌دهد، اما استفاده هم بد و خوب دارد. چه ملاک‌هایی ممکن است برای تشخیص استفاده‌ی بد از از استفاده‌ی خوب مورد نظر قرار گیرد؟ روشن‌ترین مصداق استفاده‌ی بد آن‌جاست که صاحب حق سوءنیت دارد؛ حقی را به موقع اجرا می‌گذارد برای آنکه به دیگری آسیب برساند. اصلا ممکن است در این اعمال حق فایده‌ای به خود او نرسد یا فایده‌ای جزئی برسد که در مقایسه با آسیبی که به دیگری می‌رسد وزنی نیاورد. این البته معنی سرراست سوءاستفاده است و باید از آن جلوگیری شود. اما چه بسا که مطلب به این روشنی نیست. کتاب حاضر به قلم محمدعلی موحد سیری است در مفهوم حق و راه‌هایی که با خدشه دار شدن از ذات مفهوم حق، از آن سوء استفاده می‌شود.

قسمتی از کتاب حق و سوء استفاده از آن:

راجه به مسئولیت حاصل از سوءاستفاده از حق دو نظر عمده در میان حقوق‌دانان اروپا وجود دارد. اکثریت حقوق‌دانان این مسئولیت را مبتنی بر اصل تقصیر یا خطا می‌دانند و خطا در این معنی اعم است از آن که خطاکار با قصد اضرار اقدام به عمل کرده باشد و یا بر اثر بی‌مبالاتی و انحراف از راه و رسم متعارف و معقول موجب بروز ضرر شده باشد. برخی دیگر از حقوقدانان مانند ژوسران مبنای مسئولیت حاصل از سوءاستفاده از حق را اصل نسبیت حقوق می‌دانند؛ بدین معنی که حق امتیازی است که قانون برای یک فرد در برابر دیگری قائل می‌شود؛ لیکن این امتیاز برای تامین یک هدف اجتماعی در نظر گرفته شده است و نه صرفا برای خاطر خوشایند و رضایت فردی که صاحب حق تلقی می‌شود. بنابراین هرگاه صاحب حق آن را از هدف اجتماعی خود منحرف سازد و در طریق ارضای هوس‌های خویش چون حربه‌ای برای اضرار دیگران به کار گیرد، سوءاستفاده محقق می‌گردد و قانون چنین حقی را مورد حمایت قرار نمی‌دهد. بالجمله حق تنها در محدوده‌ی روابط بین انسان‌ها ، یعنی در عرصه‌ای که تکالیف و امتیازات افراد در برابر یکدیگر قرار می‌گیرد، مصداق پیدا می‌کند و هیچ امتیازی را نمی‌توان طوری مورد استفاده قرار داد که به اصطلاح فقهای اسلام به نقض غرض از مشروعیت آن بینجامد. سوءاستفاده گاهی با توجه به هدف عمل مشخص می‌گردد و گاهی وسایل و اسبابی که شخص برای نیل به هدف خود به آن‌ها متوسل می‌شود نمایانگر سوءاستفاده‌ی اوست. صورت اول چنان است که کسی در زمین ملکی خود که پشت خانه‌ی دیگری واقع شده است، حفاری کند و آن را با آب پر سازد تا سبب ویرانی خانه‌ی همسایه گردد. تصرفی که نفع عقلایی از برای صاحب حق نداشته باشد ملحق به این صورت اول است و کاشف از قصد اضرار. اما صورت دوم چنان است که تاجری در رقابت با همکاران خود به راه‌های نامشروع توسل جوید . آن تاجر صرفا به قصد اضرار غیر کار نمی‌کند، بلکه نفع خود را در نظر می‌گیرد. اصل رقابت هم در نظام اقتصادی جامعه مشروع تلقی می‌شود . تنها وسایل نامشروعی که تاجر مذکور در راه وصول خود به کار گرفته است عمل او را مشمول عنوان سوءاستفاده می‌کند.