ضمیر ناآگاه/ در شاهراه رؤیاها

کتاب «ضمیر ناآگاه» نوشته فیل مالن، از مجموعه‌ی مفاهیم روان‌کاوی، به همت انتشارات نگاه به چاپ رسیده است. مفهوم انگیزه‌ی ناآگاه شکاف‌ها و تحریف‌های موجود در آگاهی را توضیح می‌دهد. در ابتدا، زیگموند فروید این فرضیه را به‌شکلی نظام‌مند کشف و ارائه کرد و به آن داده‌های ذهنی و رفتاری انسجام بخشید که بدون آن انسجامی نداشتند. او متوجه شد که ممکن است لغزش‌های زبانی یا نوشتاری، واماندگی حافظه، رفتارهای ناشیانه و دیگر اشتباهات در سطحی عمیق‌تر، نه اشتباهاتی تصادفی ما که خواسته‌های ناآگاه‌مان باشند. نبوغ او در این بود که پی برد این پدیده‌ی جزئی، ارزش مطالعه دارد و از آن بالاتر توانست ارتباط بین این پدیده‌ها و دیگر آفرینش‌های ذهنی مانند رؤیاها، لطیفه‌ها و عوارض روان‌نژندی را تشخیص دهد. گاهی اوقات مردم با دیده‌ی تردید به وجود ضمیر ناآگاه می‌نگرند. گویی همسو با این برداشت استدلال می‌آورند که اگر نمی‌توانیم چیزی را با آگاهی خود استنباط کنیم، پس آن چیز وجود ندارد؛ درنتیجه ضمیر ناآگاه نیز وجود ندارد. قطعاً ناآگاه می‌تواند مفهومی گریزپا به نظر آید. به‌طبع اگر بخشی از ذهن ما ناآگاه است پس یعنی نسبت به آن آگاه نیستیم. آیا این بدان معنی است که فرضیه یا تفسیری که به محتوای ضمیر ناآگاه می‌پردازد، در حیطه‌ی تحقیقات دقیق و موشکافانه نمی‌گنجد؟ این همان اظهار نظری است که تحت تأثیر تعصبات ذهنی مطرح می‌شود و بیماران با استناد به آن صلاحیت روان‌کاوان را زیر سؤال می‌برند. خوشبختانه جایگاه معرفت‌شناختی ضمیر ناآگاه این قدرها هم تاریک و مبهم نیست و می‌توان به درجاتی از آگاهی اندیشید. کتاب حاضر واکاوی این مفهوم مهم روان‌کاوی است.

قسمتی از کتاب «ضمیر ناآگاه»:

همان‌طور که رؤیاها نمایانگر اظهارنظری ناآگاه درباره‌ی شرایط جاری زندگی رؤیابین هستند، ما می‌توانیم شاهد دیگر اشکال ارتباط و بازنمایی‌های ناآگاهی نیز باشیم که مدام رخ می‌دهند. این‌ها از همان سازو‌کارهای بازنمایی مستتر بر رؤیاها استفاده می‌کنند. معانی ناآگاه بدل‌پوش و جابه‌جا شده هستند و از استعاره و تشبیه بهره می‌برند یا همان‌طور که رابرت لانگز می‌گوید، رمزگذاری شده‌اند. مثال رایج وقتی است که شخصی از کسی خشمگین است یا به او انتقاد دارد، اما چون می‌داند که بیان این احساسات ممکن است دردناک یا اضطراب‌زا باشد، سرکوبشان می‌کند. این تعارضاتِ از سر خشم یا نگاه انتقادی معمولاً در قبال کسانی رخ می‌دهد که نزد فرد جایگاه عاطفی مهمی دارند؛ مثلاً یکی از والدین، نامزد فرد، رئیس یا از این قبیل. در چنین شرایطی، معمولاً احساسات سرکوب‌شده، به‌طور ناآگاه در قالبی مبدل یا جا‌به‌جا، ابراز می‌شوند مثلاً به جای این شخص از شخص دیگری انتقاد می‌کنیم. گاهی اوقات این ارتباط مبدل، آگاهانه و عمدی انجام می‌شود که به آن اشاری می‌گویند. سرپرست مددکار اجتماعی خیلی ناگهانی به دانش‌آموزی گفت که ناچار است دو هفته از او دور شود. دانش‌آموز در ظاهر پذیرفت و اطمینان داد که طی این مدت می‌تواند بدون سرپرست همه‌چیز را مدیریت کند. بعد داستانی را تعریف کرد که مادری فرزند خردسالش را در خانه گذاشته و برای خرید به فروشگاه محله رفته بود. طفل از خواب بیدار شده بود و حین پایین رفتن از پله‌ها به‌سختی آسیب دیده بود. ضمیر ناآگاه را فاطمه باغستانی ترجمه کرده و کتاب حاضر در ۸۲ صفحه رقعی با جلد نرم و قیمت ۱۸۵۰۰ تومان چاپ و روانه کتابفروشی‌ها شده است.